Zmienna i niepewna rzeczywistość wymusiły transformację tradycyjnego modelu przywództwa. Organizacje oraz sami liderzy stawiają sobie pytanie, jaki powinien być przywódca, który odnajdzie się w burzliwej rzeczywistości i będzie skutecznie zarządzał zespołem. Wskazówek można szukać w starożytnej filozofii i przemyśleniach Marka Aureliusza, które pozostają zadziwiająco aktualne.
Eksperci niczym puzzle układają zestawy ludzkich kompetencji i umiejętności, tworząc model nowoczesnego przywódcy. Często zapominają jednak, że ludzkie problemy w swojej naturze się nie zmieniają, a jedynie przybierają coraz to nowsze formy. Istnieją przecież ponadczasowe wartości, które bez względu na wybuchające wojny czy kryzysy pozostają aktualne.
W tej sytuacji, zamiast próbować wybiegać w przyszłość, warto sięgnąć do przeszłości i w kwestii zarządzania oraz przywództwa zwrócić uwagę na wybitnych starożytnych myślicieli, takich jak np. Marek Aureliusz, który radzi: „Popatrz wstecz na przeszłość, na tak olbrzymie przemiany mocarstw. Możesz i przyszłość przewidzieć. Będzie ona bowiem zupełnie taka sama co do formy i nie będzie mogła się uwolnić od rytmu widocznego w wypadkach teraźniejszych. Skąd też jest to wszystko jedno, czy bada się życie ludzkie w przeciągu lat czterdziestu, czy lat dziesiątek tysięcy. Bo co więcej zobaczysz?”
Ta myśl pochodząca z jego najsłynniejszego dzieła Rozmyślania pokazuje, że niezależnie od tego, jak wygląda teraźniejszość, to istnieją ponadczasowe wartości i oparte na nich schematy skutecznego działania, które warto znać szczególnie w dzisiejszych niepewnych czasach.
Marek Aureliusz – filozofia zasiadła na tronie
W osobie Marka Aureliusza urzeczywistnił się platoński ideał władcy–filozofa. W trakcie swojego panowania musiał sprostać wielu wyzwaniom. Nieustannie próbował ulepszyć zarządzane przez siebie imperium pomimo szeregu wojen, w których trakcie zginęły tysiące ludzkich istnień. Dzięki pokorze wykształcił w sobie poczucie siły i sprawczości. Mimo upływu dwóch tysięcy lat od śmierci rzymskiego cesarza jego dorobek po dziś stanowi inspirację dla kolejnych pokoleń. Może też nią być dla współczesnych liderów.
Słynny pisarz i historyk Ernest Renan, znawca życia i twórczości Marka Aureliusza, stwierdza, że: „Wiedza mogłaby zniszczyć Boga i duszę, ale książka Myśli Marka Aureliusza pozostałaby jeszcze młoda życiem i prawdą”. Rozmyślania, które są zbiorem notatek rzymskiego cesarza na temat sztuki życia, dowodzą, że pierwiastki kultury umysłowej i moralnej antyku stanowią ważny składnik współczesnej kultury.
Zwinny lider jako siła napędowa transformacji
Niepewne czasy potrzebują zwinnego lidera. To określenie pojawiło się po raz pierwszy w raporcie Deloitte Badanie liderów technologicznych w 2020 roku. Zwinny lider to skuteczny inicjator zmian, który wykaże się elastycznością i umiejętnością dopasowania do warunków, a także zdolnością odczytywania zmian biznesowych. Ważne jest, aby lider potrafił regularnie analizować rynek, strategię produktową, dostrzegał związek przyczynowo‑skutkowy i stale dążył do nowych rozwiązań.
Choć żyjemy w czasach dynamicznych zmian, to już Marek Aureliusz uważał zmienność za coś stałego, za pewnik, z którym należy się oswoić:
„Często myśl o tym, jak szybko ulega porwaniu i znika to, co jest i co się dzieje. To, co jest – jak rzeka – nieprzerwanie płynie. Skutki ulegają ciągłym zmianom, a przyczyny tysięcznym zwrotom. Nic prawie nie ma stałego. A w pobliżu przepastna jest nieskończoność przeszłości i przyszłości, w której znika wszystko”.
W świecie biznesu zmienia się tak wiele, w tak krótkim czasie, że liderzy muszą umieć reagować na te zmiany i potrafić modyfikować obraną strategię:
„Uważaj pilnie, jak to wszystko się dzieje za pomocą przemian, i przyzwyczajaj się do myśli, że niczego tak nie lubi natura wszechrzeczy, jak zmieniać to, co jest, i stwarzać rzeczy nowe, a podobne. Wszystko bowiem, co jest, jest jakby naniesieniem tego, co zeń powstanie”.
Intuicja oparta na wiedzy, danych i doświadczeniu
Ostatnie lata pełne zawirowań w sposób bezprecedensowy skonfrontowały liderów z nową rzeczywistością. Wielu z nich nie zdało tego egzaminu, płynąc na fali ślepego działania. Lider musi umiejętnie wykorzystywać istniejące zdarzenia i wyostrzyć zmysły, by wychwytywać wszystko, co się dzieje dookoła, nawet jeżeli nie zawsze są to czytelne znaki. Powinna go cechować intuicja oparta na danych i zdobytym doświadczeniu. Marek Aureliusz porównywał przywódcę do skały, o którą rozbijają się fale, a ona stoi. Wskazywał, że lider powinien być czujny i nie zbaczać z wytyczonej przez siebie drogi, a także być otwartym na różne scenariusze.
„…umysł zdrowy powinien być przygotowany na wszelkie zdarzenia” – uważał filozof, a w obecnej rzeczywistości to spostrzeżenie pozostaje niezwykle aktualne. Współczesny lider musi być przygotowany na wszystkie turbulencje, jakie może przynieść przyszłość. Z lotu ptaka powinien potrafić przewidzieć nadchodzące zagrożenia. Od dobrego przywódcy filozof wymaga przygotowania na różne zwroty akcji i trudne sytuacje. Przypomina, jak ważne są konsekwencja i porządek w planowaniu, myśleniu oraz działaniu.
„W pracach nie być niedbałym, a w rozmowie nie przeskakiwać z przedmiotu na przedmiot ani w wyobrażeniach nie błąkać się, ani w duszy nie być raz na zawsze zasklepionym, ani nie wpadać w zamęt”.
Lider wizjoner
Bob Johansen z Institute for the Future przedstawił koncepcję zarządzania, która zakłada, że ważniejsze od planowania konkretnych kroków jest działanie zgodnie z ogólną wizją firmy. Dzięki takiemu podejściu możemy reagować na zmieniające się warunki zgodnie z określoną wcześniej koncepcją i założonymi celami.
Co w tej kwestii radzi nam Marek Aureliusz? Wielki cesarz twierdził, że trzeba działać rozmyślnie, pamiętając o tym, do jakiego celu zmierzamy – dlatego lider musi uważnie śledzić to, co się dzieje, i analizować wydarzenia, umieć widzieć części składowe i związki pomiędzy różnymi działaniami oraz wydarzeniami. Każda decyzja wywołuje określone rezultaty, zawsze trzeba się z tym liczyć, planując kolejne działania.
„Po pierwsze nic na oślep i nic bez celu. Rozważaj, skąd się rzecz każda bierze i z czego się każda rzecz składa, i jakiej ulegnie przemianie, i jaką będzie po przemianie, i że przemiana nie będzie dla niej niczym złym”.
„W rzeczach po sobie następujących widać zawsze pewien związek. Bo nie jest to jakoby wyliczenie szczegółów bez związku, połączonych tylko w myśli, ale połączenie rozumne. I jak to, co jest, jest ułożone w sposób harmonijny, tak i to, co się dzieje, okazuje nie proste następstwo, ale cudowny jakiś związek”.
Wielokanałowa i uważna komunikacja
Bob Johansen podkreśla również, że lider powinien wykazywać się zrozumieniem na ewentualne trudności czy wyzwania, związane np. z pozyskiwaniem informacji ze środowiska. Dlatego tak istotne jest budowanie kompetencji związanych z komunikacją na wszystkich szczeblach firmy. Lider w odpowiedzi na tę złożoność będzie umiał stworzyć jasny system działania, pozwalający określić zadania i procesy, które zapewniają ciągłość działania w momencie chaosu.
Marek Aureliusz był orędownikiem siły rozumu – „Jeżeli nam jest wspólna zdolność myślenia, to i wspólny jest rozum, na którego mocy jesteśmy istotami myślącymi. A w takim razie wspólny jest rozum, który nam nakazuje coś czynić lub nie”. Trzeba obserwować i wnikać w sedno problemu, a także analizować skutki podjętych działań.
Zwracał uwagę na umiejętność słuchania i analizowania uzyskanych w ten sposób informacji, by umiejętnie oceniać. „Patrz w głąb rzeczy. A żadnej sprawy ani jakość właściwa, ani wartość niech nie uchodzi twej uwagi… Z uwagą należytą słuchaj tego, co się mówi, a rozumem przenikaj to, co się dzieje i co działa”.
„Gdy kto mówi, należy z uwagą śledzić słowa, a przy każdym dążeniu patrzeć na skutki. Tutaj powinno się natychmiast ocenić, z jakim ostatecznie celem wchodzi to w związek, a tam baczyć na treść istotną”.
Lider jako promotor wyznaczający kierunek zmian
Jacob Morgan, autor bestsellerów i światowy autorytet w dziedzinie przywództwa, w swojej książce Lider Przyszłości podkreśla, że liderzy mają być jak latarnie morskie wskazujące jasną drogę do celu, dlatego też powinni poznać lepiej swoich pracowników i dowiedzieć się, co ich motywuje oraz napędza, żeby wyznaczyć prawidłowy kurs. Lider powinien mieć własny kompas moralny i być transparentny. Badanie PWC Przywództwo przyszłości. Polski lider gotowy na zmiany? z 2016 roku już wtedy wskazywało, że lider powinien zapewniać pracownikom szansę rozwoju osobistego i zawodowego, pozwalać uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, ale także zachęcać i wymagać brania odpowiedzialności za wykonywane zadania.
Pokrywa się to z tym, co głosił Marek Aureliusz, który propagował potrzebę współczucia dla ludzkiej słabości, gdyż wyrozumiałość jest częścią sprawiedliwości. Tak samo powinien zachowywać się dobry i sprawiedliwy lider, powinien umieć zrozumieć słabe strony swoich pracowników, ale jednocześnie umieć ich motywować i wydobyć z nich wszystko, co najlepsze. Każdy ma prawo do swojej oceny sytuacji i dobry lider powinien szanować zdanie innych, ale to na jego barkach spoczywa podejmowanie ostatecznych decyzji. Zostaliśmy stworzeni jako istoty rozumne, które powinny sobie nawzajem pomagać. Człowiek idealny szanuje nawet tych, którzy błądzą.
„Gdy cię ktoś czymś dotknie, zaraz rozważ, co ów człowiek uważa za dobro i zło. A gdy sobie z tego zdasz sprawę, uczujesz litość nad nim i ani nie będziesz czuł zdziwienia, ani gniewu”.
„Zaiste bowiem i ty masz jeszcze albo to samo, albo podobne zdanie co do dobra, co i on, a więc powinieneś przebaczyć. A jeżeli już nie uważasz tego samego za dobro i zło, to tym łatwiej zachowasz życzliwość wobec człowieka, który błądzi”.
Jednocześnie nakazuje, by zachować zdrowy dystans wobec innych; co pozwoli liderom podejmować lepsze decyzje, gdyż musi on umieć oddzielić emocje.
„Nie wylewaj łez razem z innymi, nie daj się porywać wzburzeniu”. Dzięki tej radzie lider może pozostać empatyczny, ale nie stanie się zakładnikiem emocji.
Marek Aureliusz oprócz tego, że był doskonałym przywódcą i wielkim filozofem, był również wizjonerem. Jego słowa i myśli w zaskakujący sposób pozostały aktualne. Nie jest łatwo sprawować przywództwo. Jak sprostać temu wyzwaniu, jak umiejętnie wskazywać drogę innym? Jak mówił Marek Aureliusz: „Nie niepokój się o przyszłość. Staniesz bowiem tam, gdy będzie potrzeba, uzbrojony w ten sam rozum, którego pomocy zażywasz wobec wypadków bieżących”.
W codziennej gonitwie i natłoku obowiązków warto przystanąć i zadać sobie kilka pytań, zastanowić się nad sobą. Może kilka refleksji Marka Aureliusza sprawi, że kilka takich drogowskazów zagości na stałe w pracy niejednego lidera.
