W Europie Zachodniej i USA efekt wypalenia zawodowego jest znany i badany od kilkudziesięciu lat. Jedna z definicji określa go jako „stan wyczerpania jednostki spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez fizyczne lub społeczne środowisko pracy…” (H.J. Freudenberger). Większość istniejących analiz odnosi to zjawisko przede wszystkim do zawodów i funkcji, które charakteryzują się ciągłym kontaktem z ludźmi i emocjonalnym zaangażowaniem w ich problemy (m.in. lekarze, nauczyciele, terapeuci, psychologowie, prawnicy, księża). Specyfika pracy menedżera – bardzo silna presja na wynik ekonomiczny i duże zaangażowanie w pracę z ludźmi – sprawia, że zawód ten jest równie stresujący i wyczerpujący.
Firma Deininger Consulting, działająca w obszarze executive search, na co dzień kontaktuje się z setkami menedżerów różnych szczebli zarządzania. Poznaje nie tylko etapy ich zawodowej kariery, ale też problemy i sposoby ich rozwiązywania. Coraz częściej w prowadzonych wywiadach zaczęła pojawiać się kwestia wypalenia zawodowego.
Aby sprawdzić, w jakim stopniu zjawisko to dotyczy Polski, Deininger Consulting przeprowadziła – specjalnie dla Harvard Business Review Polska – badanie wśród polskich menedżerów najwyższego i średniego szczebla. Na ankietę odpowiedziało 150 kluczowych osób z różnych firm. 42% respondentów zajmuje stanowisko numer jeden – zarządza całością operacji firmy – pozostali kierują poszczególnymi działami. Najwięcej spośród nich odpowiada za sprzedaż, zarządzanie zasobami ludzkimi i marketing. Nieco mniejsza liczba za finanse, produkcję i IT. Ponad 80% uczestników ankiety to ludzie w wieku 35–54 lata, pełniący funkcje kierownicze od minimum 6 lat. 60% kieruje firmami zatrudniającymi powyżej 100 osób.
Brak motywacji i zmęczenie pracą
Niemal wszyscy badani menedżerowie uznali, że wypalenie zawodowe jest zjawiskiem zadomowionym w polskiej rzeczywistości. Ponad 40% odczuwa osobiście skutki uboczne charakteru swojej pracy, część z nich doświadczyła już efektów wypalenia zawodowego, a 31% nie wyklucza, że może się z nim zetknąć w przyszłości. Jednak jedynie 2% przyznało, że z pewnością właśnie teraz są w takim stanie.
Ankietowani wskazywali również na najważniejsze objawy wypalenia zawodowego. (Zob. wykres Główne objawy wypalenia zawodowego). Najczęściej (88%) wymieniali brak motywacji do dalszej pracy i związaną z tym bierność. Równie istotne było poczucie ciągłego zmęczenia i przepracowania (81%). Dalej – pogarszające się relacje z otoczeniem w pracy i poczucie samotności oraz utrata pewności siebie i wiary we własne kompetencje. 13% respondentów wskazało na pogarszające się relacje z rodziną.
Presja otoczenia i brak nowych możliwości
Ponad 90% badanych menedżerów stwierdziło, że przyczyną wypalenia zawodowego jest kombinacja czynników wewnętrznych (tkwiących w nich samych) i zewnętrznych (firma, rynek, środowisko). (Zob. wykres Jakie czynniki najczęściej mają wpływ na wypalenie zawodowe?). Wśród czynników zewnętrznych 70% menedżerów podkreślało nieustającą presję otoczenia na osiąganie przez nich wciąż lepszych wyników. Równie istotne okazało się niedostosowanie czasu i środków do stawianych zadań oraz rutyna i brak możliwości kreacji ze względu na obowiązujące w firmie procedury. Wśród najważniejszych przyczyn wewnętrznych 80% ankietowanych wymieniło brak umiejętności harmonijnego łączenia pracy i życia prywatnego. Na uleganie presji otoczenia i działania niezgodne z wyznawanymi wartościami zwracało uwagę 72% badanych.
Uczenie się na własnych błędach
W jaki więc sposób menedżerowie radzą sobie z problemami wynikającymi z wypalenia zawodowego? Niemal 80% uważa, że pomagają im w tym pozazawodowa aktywność i zainteresowania (rodzina, hobby, działalność społeczna itd.). Ale w ocenie aż 45% badanych sposobem jest… zmiana pracy (choć w tym samym sektorze rynku). Radykalniejsze rozwiązania nie są postrzegane jako równie skuteczne. I tak zmiana pracy w połączeniu z zupełną zmianą branży znalazła uznanie w oczach około jednej trzeciej menedżerów. Z kolei możliwość przerwy w karierze zawodowej dopuszcza już tylko 17% ankietowanych. Warto wiedzieć, że takie rozwiązanie jest już stosowane w niektórych krajach, gdzie menedżer robi sobie przerwę w pracy ze względu na potrzebę znalezienia równowagi wewnętrznej, sprawy rodzinne czy też chęć dokształcenia się, a pracodawca gwarantuje mu ciągłość zatrudnienia. Nie jest to jednak w polskich realiach popularna forma odreagowania stresów i problemów menedżerów. I wreszcie zaledwie 9% uczestników badania uznało, że sposobem na wypalenie zawodowe jest skorzystanie z pomocy psychoterapeuty lub leków.
Wyniki ankiety dowodzą, że polscy menedżerowie stający przed problemem wypalenia zawodowego nie posiadają wystarczającej wiedzy i umiejętności, by je przezwyciężyć. Trochę metodą prób i błędów starają się wypracować indywidualne sposoby radzenia sobie z tym wyzwaniem. Równocześnie duże znaczenie zewnętrznych przyczyn wypalenia zawodowego, które mają źródło w samej organizacji, jest ważnym sygnałem dla właścicieli firm, rad nadzorczych i zarządów – wiedzą już, w jakich obszarach mogą i powinni wspierać swoich menedżerów.
